Sztuka masowa w Japonii: Nienaruszony łańcuch od Ukiyo-e do współczesnej mangi

Ewolucja wizualnej sztuki Japonii

Japonia, znana ze swojej bogatej tradycji artystycznej, posiada unikalną zdolność do łączenia starożytnych technik z nowoczesnymi formami wyrazu. Dwa jasne przykłady tej zdolności do adaptacji i transformacji to Ukiyo-e i manga. Ukiyo-e, tradycyjne japońskie drzeworyty z okresu Edo, przedstawiające sceny z "pływającego świata", stały się fundamentem dla wielu późniejszych form japońskiej sztuki wizualnej. Z drugiej strony manga, choć głęboko osadzona w kulturze japońskiej, czerpie inspiracje zarówno z tradycyjnych japońskich form sztuki, jak i zachodnich komiksów oraz animacji.

Choć te dwie formy sztuki różnią się wiekami i techniką tworzenia, łączy je wiele cech. Zarówno Ukiyo-e, jak i manga, zostały stworzone dla szerokiej publiczności i odzwierciedlają codzienne życie oraz aspiracje Japończyków w różnych okresach historycznych. Służąc jako lustra swoich czasów, te formy artystyczne pokazują dynamikę społeczną, polityczną i kulturową Japonii w danym okresie.

 

Współczesna manga, choć jest produktem nowoczesności, zawdzięcza wiele swojemu tradycyjnemu poprzednikowi. Wpływy Ukiyo-e są widoczne w tematyce, stylach rysunkowych i technikach opowiadania historii stosowanych przez twórców mangi. Poprzez analizę tych dwóch form sztuki można zrozumieć, jak Japonia przez wieki łączyła tradycję z nowoczesnością, tworząc unikatowe i wpływowe dzieła sztuki masowej.

 

 

Korzenie Ukiyo-e i Mangi

Ukiyo-e, co dosłownie tłumaczy się jako "obrazy pływającego świata", to tradycyjne japońskie drzeworyty, które zyskały popularność w okresie Edo (1603-1868). Te drzeworyty były nie tylko pięknymi dziełami sztuki, ale także świadectwem codziennego życia, mody, rozrywki i krajobrazów tego okresu. Wielcy mistrzowie tej formy, tacy jak Hokusai i Hiroshige, stworzyli ikoniczne obrazy, które wciąż fascynują i inspirują ludzi na całym świecie. Dzieła takie jak "Wielka fala z Kanagawy" Hokusai czy serii "53 stacje na szlaku Tōkaidō" Hiroshige, stały się synonimem tradycyjnej japońskiej estetyki.

 

Jako że Ukiyo-e były produkowane masowo i były stosunkowo tanie, stały się dostępne dla szerokich mas ludzi, co czyniło je pierwszymi "komiksami" dostępnymi dla ludności miejskiej. Wraz z nadejściem okresu Meiji (ok. 1870), technologie takie jak fotografia i litografia zaczęły wypierać tradycyjne metody tworzenia drzeworytów, ale duch i estetyka Ukiyo-e przetrwały i ewoluowały, wpływając na późniejsze formy sztuki w Japonii.

 

Manga, czyli współczesne japońskie komiksy, zaczęły kształtować się tuż po II wojnie światowej, z Osamu Tezuką, często nazywanym "ojcem mangi", na czele tej ewolucji. Tezuka, zainspirowany zarówno przez amerykańskie komiksy, jak i animacje studia Disneya, jak również przez tradycyjną japońską sztukę i literaturę, stworzył nowy styl opowiadania historii. Jego prace, takie jak "Astro Boy" czy "Black Jack", stały się kamieniami węgielnymi nowoczesnej mangi.

 

Choć manga czerpała inspiracje z zachodnich źródeł, jej korzenie sięgają głęboko w japońską historię sztuki. Elementy z emaki (japońskie zwoje z XII wieku), ezoshi (książki z XVII wieku) oraz satyrycznych komiksów z lat 60. XIX wieku, łączą się z wpływami Ukiyo-e, tworząc bogatą tapetę, na której rozwija się nowoczesna manga. Pomimo zachodnich wpływów, manga pozostała głęboko zakorzeniona w japońskiej tradycji, łącząc starożytne techniki i motywy z nowoczesnymi formami wyrazu.

 

 

Wizualne podobieństwa i różnice:

Technika i styl:

Zarówno ukiyo-e, jak i manga charakteryzują się specyficznym, rozpoznawalnym stylem graficznym. W przypadku ukiyo-e, dominujące są subtelne linie, szczegółowe tła oraz ostre kontrasty kolorystyczne, często z wykorzystaniem ograniczonej palety barw. Manga natomiast zazwyczaj korzysta z bardziej dynamicznych, przerysowanych postaci, zwłaszcza w przypadku postaci ludzkich, których oczy są wielkie, a wyrazy twarzy wyraźnie zarysowane. Mimo to obie formy często korzystają z podobnych technik cieniowania i kompozycji kadru. Przykładem mogą być tutaj dzieła takie jak "Wielka fala z Kanagawy" Hokusai, gdzie dynamiczna kompozycja fali przypomina dynamiczne sceny walki z mangi, takie jak te w "Naruto" Masashiego Kishimoto.

 

Tematyka:

Zarówno ukiyo-e, jak i manga poruszają wiele podobnych tematów, od codziennego życia, poprzez romanse, aż po nadprzyrodzone zjawiska. Dzięki temu obie formy sztuki są w stanie oddać różnorodność japońskiej kultury i historii. Dla przykładu, tematyka demonów, duchów i innych nadprzyrodzonych istot jest obecna zarówno w tradycyjnych drzeworytach, takich jak prace Yoshitoshi Tsukioki, jak i w popularnych mangach i anime takich jak "Yū Yū Hakusho" Yoshihiro Togashi czy "Demon Slayer" Koyoharu Gotouge.

 

Konwencje opowiadania:

Obie formy sztuki korzystają z obrazów do opowiadania historii, ale różnią się w sposobie przedstawiania narracji. W ukiyo-e, historia jest często przedstawiana w jednym, skomplikowanym obrazie, który wymaga interpretacji i zrozumienia kontekstu. Manga natomiast korzysta z sekwencyjnych ramek, które prowadzą czytelnika przez całą historię, krok po kroku. Chociaż manga często korzysta z tekstu, by dopełnić narrację, obie formy polegają głównie na wizualnej komunikacji. Przykładem tego mogą być prace Hiroshige, które przedstawiają różne sceny z życia w okresie Edo, podobne do epickich opowieści przedstawionych w mangach takich jak "One Piece" Eiichiro Ody.

 

Ewolucja wizualna:

Na przestrzeni lat, zarówno ukiyo-e, jak i manga przeszły wiele zmian w zakresie stylu i techniki. Choć początki ukiyo-e były proste i skupiały się na pojedynczych postaciach lub krajobrazach, późniejsze prace stały się bardziej skomplikowane i złożone. Podobnie manga, która początkowo była inspirowana zachodnimi komiksami i prostym stylem Tezuki, stała się bardziej złożona i różnorodna. Przykładem takiej ewolucji może być różnica w stylu pomiędzy wczesnymi mangami, takimi jak "Astro Boy" Tezuki, a nowoczesnymi dziełami takimi jak "Attack on Titan" Hajime Isayamy, które charakteryzują się bardziej szczegółową grafiką i złożonymi tłami.

 

Masowość i dostępność

Od początku istnienia zarówno ukiyo-e, jak i manga służyły jako główne narzędzia do przekazywania kultury i opowieści wśród szerokiego grona odbiorców. Ukiyo-e, jako technika drzeworytnicza, umożliwiała masową produkcję obrazów, które stały się popularne głównie wśród klasy mieszczan w okresie Edo. Kiedyś luksusowe i dostępne tylko dla elit, z czasem stały się bardziej przystępne cenowo. Przykładowo, drzeworyty Hiroshige czy Hokusai były szeroko rozpowszechniane i stawały się elementem codziennego życia w domach japońskich mieszczan. W podobny sposób manga, początkowo jako tanie komiksy sprzedawane w kioskach, zyskała popularność w latach powojennych. Dzięki temu dzieła takie jak "Astro Boy" Osamu Tezuki czy późniejsze serie jak "Dragon Ball" Akiry Toriyamy stały się znane na całym świecie.

 

Pod względem dostępności obie formy sztuki były rewolucyjne. Ukiyo-e były często sprzedawane na ulicach, co czyniło je dostępnymi dla szerokiej publiczności, nie tylko dla bogatych. W późniejszym okresie Meiji, ukiyo-e zaczęło tracić na popularności, ale była to technika, która zdecydowanie wpłynęła na dostępność sztuki dla szerokich mas. W przypadku mangi, tanie, zeszytowe wydania stały się niezwykle popularne wśród dzieci i młodzieży, a później także dorosłych. Wydawnictwa takie jak "Shonen Jump" czy "Shojo Beat" oferowały różnorodne historie dostępne dla każdego.

Ukiyo-e i manga nie były tylko formami rozrywki, ale także środkami wyrazu dla grup społecznych, które były tradycyjnie marginalizowane. Ukiyo-e, które przedstawiały sceny z życia codziennego oraz postacie z niższych klas społecznych, były wyrazem oporu przeciwko dominującej wówczas kulturze. Przedstawiały one na przykład aktorów kabuki, gejsze czy nawet codzienne sceny z życia mieszczan, które były pomijane w tradycyjnej sztuce. Z kolei manga, zwłaszcza te skierowane do młodzieży, często poruszały problemy społeczne, takie jak nierówności, dyskryminacja czy trudności wchodzenia w dorosłość. Przykładem mogą być tutaj mangi jak "Barefoot Gen" Keiji Nakazawy, ukazujące skutki zrzutu bomby atomowej na Hiroszimę, czy "Orange" Ichigo Takano, która porusza kwestie samobójstw wśród młodzieży.

 

 

Anime czerpiące z tradycji Ukiyo-e

Kiedy myślimy o japońskiej sztuce i kulturze, zarówno ukiyo-e, jak i anime pojawiają się jako dwa z najbardziej rozpoznawalnych medium-kiedyś i medium-dziś. W rzeczywistości wiele anime bezpośrednio czerpie inspirację z technik, motywów i estetyki ukiyo-e, tworząc unikatowe dzieła, które łączą tradycję z nowoczesnością.

 

Z pewnością jednym z najbardziej rozpoznawalnych przykładów anime czerpiącego z ukiyo-e jest "Samurai Champloo" reżyserii Shinichiro Watanabe. Ten eklektyczny mix hip-hopu i okresu Edo w Japonii często odwołuje się do estetyki ukiyo-e w swojej grafice. Kontrast tradycyjnych scen batalistycznych, takich jak te widoczne w pracach Utagawa Kuniyoshi, z nowoczesnymi elementami hip-hopu tworzy wyjątkowy klimat.

 

Innym znaczącym przykładem jest film "Princess Kaguya" studia Ghibli. Jego unikatowy styl graficzny jest bezpośrednio inspirowany tradycyjnymi japońskimi technikami malarskimi, a w szczególności ukiyo-e.

 

Anime "Mononoke" (nie mylić z "Princess Mononoke" studia Ghibli) to doskonały przykład, jak tradycyjne techniki ukiyo-e mogą być adaptowane w animacji. Zastosowanie cieniowania i kolorów przypominających tradycyjne drzeworyty w połączeniu z motywami związanymi z duchami i potworami z japońskiej mitologii przypomina dzieła takich artystów ukiyo-e jak Tsukioka Yoshitoshi.

 

Jednym z najbardziej uderzających motywów w ukiyo-e są postacie, takie jak gejsze, samuraje czy mityczne stwory. W anime "Geisha Assassin" obserwujemy historię młodej gejszy, która pragnie pomścić śmierć swojego ojca. Jej wygląd, ubiór i otoczenie są silnie inspirowane obrazami gejsz z ukiyo-e.

 

Z kolei anime "Hoozuki no Reitetsu" opowiada o codziennym życiu w japońskim piekle, przedstawiając różne mityczne stworzenia i postacie, które często można znaleźć na tradycyjnych drzeworytach ukiyo-e.

 

Ukiyo-e: Refleksja społeczna i kulturalna

Ukiyo-e, które dosłownie oznacza "obrazy pływającego świata", narodziło się w okresie Edo, kiedy Japonia doświadczała pokoju, rozwoju miejskiego i wzrostu klasy kupieckiej. Te drzeworyty były początkowo dostępne dla niższych klas społecznych, stanowiąc przeciwwagę dla elitarnych malunków tuszem z dominującymi wpływami chińskimi i buddyjskimi. Ukiyo-e ukazywało sceny z codziennego życia, przedstawiało aktorów kabuki, piękne kobiety oraz krajobrazy. Z biegiem czasu jednak stało się to medium szanowanym i docenianym także przez wyższe klasy społeczne, przekształcając się z "niskiej" kultury w "wysoką".

 

Manga, podobnie jak ukiyo-e, miała skromne początki, będąc początkowo postrzegana jako forma rozrywki dla dzieci. Jednak z biegiem lat, szczególnie po II wojnie światowej, manga zaczęła rozkwitać, poruszając tematy dorosłe i skomplikowane. Twórcy takich jak Osamu Tezuka (często nazywany "ojcem mangi") przekształcili to medium, czyniąc z niego ważny element japońskiej kultury masowej. Współczesna manga jest przeznaczona dla różnych grup wiekowych i płci, od dziecięcych "shoujo" i "shonen", po bardziej dorosłe "seinen" i "josei". Taka różnorodność tematyczna pozwoliła mangi przenieść się z kategorii "niskiej" kultury do statusu "wysokiej" kultury, podobnie jak to miało miejsce w przypadku ukiyo-e.

 

 

Ukiyo-e i manga – dwie strony tej samej monety

Japonia, kraj o głębokich tradycjach i dynamicznym nowoczesnym dziedzictwie, nieustannie szuka równowagi między przeszłością a teraźniejszością. Ukiyo-e i manga stanowią dwie strony tej samej monety. Oba te medium, choć odzielone wiekami historii, odzwierciedlają ducha japońskiej kultury: zdolność do absorbowania wpływów zewnętrznych, jednocześnie pielęgnując i odnawiając to, co najbardziej charakterystyczne dla własnej tożsamości.

 

Ukiyo-e, z jego subtelnością i głębokim związkiem z naturą, oraz manga, z jej ekspresją i energią, razem ukazują ciągłość japońskiego dziedzictwa artystycznego. Stanowią most między dawnymi mistrzami a współczesnymi twórcami, przypominając nam, że sztuka, niezależnie od swojego wieku czy formy, zawsze będzie odzwierciedlać duszę narodu.